Już w XI w. obok warownego grodu na wysokiej skarpie wiślanej rozwijało się podgrodzie z targowiskiem. W Czersku spotykały się szlaki handlowe prowadzące na Ruś (dzisiejsza ul. Mostowa), Pomorze i Prusy (Trakt Zakroczymski, dzisiejsza ul. Warszawska) oraz na Śląsk (ul. Warecka), którymi przybywali kupcy z dalekich stron.
Na początku XII wieku w grodzie zbudowano kościół romański pw. św. Piotra. W jego pobliżu podczas wykopalisk (1966 r.) odkryto grób wojownika pochowanego na sposób skandynawski, z bronią, sprzętem i złotym pierścieniem.
Pod koniec XIV wieku, na miejscu grodu, książę Janusz I Starszy zaczął wznosić zamek do ochrony przed Krzyżakami swych ziem na Mazowszu. Jego budowę zakończono w 1410 roku.
Zbudowany zamek składał się wówczas z muru kurtynowego i wież bramnej, południowej i zachodniej. W wieży bramnej była izba dla straży, w której umieszczono kołowrót do podnoszenia mostu zwodzonego, a nad nią reprezentacyjne pomieszczenie posiadające kominek i latrynę w nadwieszonym wykuszu.
Baszty południowa i zachodnia oraz mur obwodowy zostały zwieńczone wysokim na 2 m krenelażem z otwartymi strzelnicami.
Murowany dom księcia znajdował się przy północnej kurtynie. Na dziedzińcu zamkowym zbudowane zostały również budynki mieszkalne i gospodarcze oraz murowany kościół św. Piotra na fundamentach świątyni z XII-wiecznego grodu.
W latach 1545 – 1556 czerski zamek był miejscem pobytu królowej Bony Sforzy. Za jej sprawą warownię unowocześniono poprawiając jej warunki mieszkalne oraz funkcje obronne. Trzy wieże: bramna, zachodnia i południowa zostały nadbudowane. Ich najwyższe kondygnacje wyposażone zostały w strzelnice i zwieńczone hełmami o drewnianej konstrukcji. Dodatkowo na wieżach bramnej i zachodniej umieszczono nadwieszone drewniane galerie, w których ścianach znajdowały się strzelnice do broni ręcznej a w podłogach otwory, przez które można było atakować wroga. Zamiast starego budynku przy północnym murze powstała renesansowa rezydencja (Domus Magnus), a po stronie południowej mniejszy budynek (Curia Minor) mieszczące komnaty i dwór królowej. Odnowiono także kościół św. Piotra.
Podczas pobytu królowej Bony w czerskim zamku na stokach zamkowego wzgórza założone zostały plantacje winnej latorośli. Według tradycji, także powstanie okolicznych sadów, z których słyną do dzisiaj tereny wokół Czerska związane są z działalnością królowej. Po wyjeździe Bony, zamek jeszcze kilkakrotnie przeżywał swoje lata upadku przemieszane z okresami świetności.
Najpierw był we władaniu zasłużonego dla miejscowości rodu Parysów. Potem uległ zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego. W 1762 warownię postanowił odbudować marszałek wielki koronny i starosta czerski Franciszek Bieliński. Do chwili jego śmierci (w 1766 roku) udało się m.in. naprawić mury obwodowe i wybudować istniejący do dziś most arkadowy nad fosą, który zastąpił most zwodzony.
W 1795 roku, popadająca w ruinę budowla dostała się w ręce Prusaków. Pamiątką z tamtego okresu jest przetrwały do naszych czasów kościół pw. Przemienienia Pańskiego. Świątynię zaborcy wznieśli w 1805 roku w zamian za przejęcie od miejscowej parafii jednej ze wsi. Za miejsce powstania kościoła wybrali teren niedaleko zamku, a do jego budowy użyli cegły rozbiórkowej z murów warowni. W wyniku dalszych rozbiórek zniknęły też budowle mieszkalne z czasów bytności na zamku królowej Bony. Następnie, w 1815 roku, wzgórze zamkowe i Czersk znalazły się pod rządami zaborcy rosyjskiego. Następowała coraz większa dewastacja zamkowych ruin, do której przyczynili się także sami mieszkańcy wykorzystujący materiał rozbiórkowy do własnych celów budowlanych oraz poszukiwacze skarbów. Widok na okolice z wieży południowej.
Rok 1907 przyniósł kolejną zmianę, tym razem ratującą zamek przed zniszczeniem. Wzgórze zamkowe dostało się pod kuratelę Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Od tego też okresu datowane jest prowadzenie prac konserwatorskich i archeologicznych, które trwały do połowy lat osiemdziesiątych XX wieku.
Obecnie ruiny zamku są główną atrakcją turystyczną tej małej i sennej miejscowości. Dojść do nich można z rynku poprzez plac kościelny kościoła pw. Przemienienia Pańskiego.
Wieża bramna (XIV/XV w.)
Wieża bramna ma wysokość 22 metrów, zbudowana jest na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Zewnętrzne narożniki wieży mają ukośne skarpy uskokowe. Na dole, w partii przyziemia, znajduje się ostrołukowy otwór bramy przejazdowej oraz furta. Brama nie miała brony (podnoszonej kraty). Dostęp do zamku zamykał most zwodzony przerzucany nad fosą.
Wieża ma cztery kondygnacje.
Pierwsze piętro miało funkcje obronne. Prowadziły do niego drewniane, zewnętrzne schody, miało wyjścia na chodniki obronne murów. Było jednocześnie „izbą wrotnego” - tu mieściły się kołowroty do obsługi mostu zwodzonego.
Na drugim piętrze znajdowała się komnata mieszkalna, zapewne komnata kasztelana, a później burgrabiego, zwierzchnika zamku. Miała wysokie sklepienie kolebkowe oraz okno we wnęce z siedziskami, była wyposażona w kominek i zewnętrzną latrynę. Na wysokości tej komnaty w ścianie frontowej wieży zachowały się trzy płytkie, ostrołukowe wnęki - zapewne znajdowały się w nich godła Piastów Mazowieckich.
Trzecie piętro we wszystkich ścianach miało okna strzelnicze we wnękach. Na to piętro można było wejść przez komnatę kasztelana albo bezpośrednio z pierwszego piętra stromymi schodami wewnątrz ściany południowej.
Czwarte piętro wieńczyło wieżę, wchodziło się na nie po drabinie. Było wyposażone w okna strzelnicze, a także w hurdycje - kryty drewniany ganek, nadwieszony na belkach na zewnątrz, służący do rażenia z góry przeciwników znajdujących się pod murem wrzątkiem albo kamieniami.
Trzecia i czwarta kondygnacja powstały znacznie później niż dwie niższe, zapewne dopiero w XVI wieku, a i ich obronny wygląd służył przede wszystkim funkcjom reprezentacyjnym.
Komnata księcia Janusza I
Rekonstrukcja zamkowego wnętrza mieszkalnego z XIV/XV wieku - czasy panowania księcia Janusza I i budowy zamku w Czersku.
Wszystkie sprzęty, elementy wyposażenia oraz tkaniny zostały odtworzone na podstawie zachowanych zabytków oraz przedstawień ikonograficznych z epoki:
- łoże z baldachimem z Weald and Downland,
- krzesło z oparciem z Glastonbury,
- przykłady skrzyń z całej Europy,
- stół, ławy, krzesła nożycowe, półka.
Na szczególną uwagę zasługują poduszki wykonane z naturalnego lnu drukowanego we wzór historyczny. Wzór ten pochodzi z zachowanego pourpointu (rodzaj kaftana) księcia Bretanii Karola z Blois. Podobne stylistycznie wzory tkanin (zamknięte w ośmiokątnych medalionach zwierzęta heraldyczne i mityczne, tutaj: orły i lwy) były popularne w średniowiecznych kręgach dworskich i wyższych warstwach społecznych w całej Europie Zachodniej i Środkowej.
Dodatkowe wyposażenie komnaty stanowią naczynia i akcesoria dekoracyjne wzorowane na ikonografii oraz znaleziskach archeologicznych z terenów Polski, Niemiec i Anglii, a także średniowieczne gry planszowe - popularna rozrywka dworska w średniowieczu.
Janusz I
- książę z dynastii piastowskiej, wnuk Trojdena;
- władał Mazowszem Czersko-Warszawskim;
- poślubił Annę Danutę, córkę Klejstuta, władcy Litwy, ich małżeństwo trwało aż 56 lat;
- w 1387 r. złożył hołd lenny królowi Polski, Jagielle;
- podczas wojny z Krzyżakami zorganizował transport mostu pontonowego z Kozienic do Czerwińska, gdzie odbyła się przeprawa wojsk polskich przez Wisłę;
- walczył u boku Jagiełły pod Grunwaldem pod chorągwią mazowiecką z orłem i smokiem;
- nadał prawa miejskie 23 miastom, rozbudował zamki;
- zbudował gotycki zamek w Czersku;
- w 1406 r. przeniósł swą siedzibę do Warszawy.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Rynek
A w okolicy:
- Muzeum ojca Stanisława Papczyńskiego w Górze Kalwarii
W pobliżu można zjeść w:
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
