„Nie ma piasku za łupiny”
Groty Nagórzyckie są jedną z największych atrakcji geologicznych województwa łódzkiego. Stanowią one rozległy system podziemnych grot, komnat i pieczar wraz z prowadzącymi do nich korytarzami. Powstanie ich wiąże się z eksploatacją piasku wykorzystywanego najpierw na potrzeby gospodarskie (np. używano go do mycia naczyń), a następnie dla hut szkła od końca XVIII wieku do początku XX wieku. Okazało się bowiem, iż nagórzycki piasek, zawierający aż ponad 90% przezroczystego kwarcu, nie ustępował cenionemu w Europie piaskowi z Saksonii. Niemal z dnia na dzień „zwykły” piasek z Nagórzyc stał się cenionym i poszukiwanym surowcem, a jego wartość wielokrotnie wzrosła.
Wcześniej popularna była wymiana piasku wydobywanego z grot nagórzyckich na ziemniaczane obierki, gwarowo nazywane „łupinami”. Tutejsi górnicy karmili nimi swoją trzodę. Pozyskiwali je w ten sposób od mieszkańców Tomaszowa. Tych wymian zaprzestano, kiedy doceniono wartość nagórzyckiego piasku dla hut szkła. To właśnie z tych zaniechanych transakcji wzięło się popularne niegdyś porzekadło „nie ma piasku za łupiny”, które było synonimem wymiany niekorzystnej, nieopłacalnej.
Wydobycie piasku
Piasek wydobywano metodą ręcznego urobku w podziemnych wyrobiskach, a następnie transportowano go do pobliskich hut szkła. Ze względu na słabą zwięzłość skały, możliwe było użycie prostych narzędzi. Początkowe wnęki przekształciły się z czasem w obszerne jaskinie, do których wjeżdżano wozami konnymi.
Nie stosowano obudowy zabezpieczającej wyrobiska przed ciśnieniem górotworu, jednak wydobycie prowadzone było zgodnie z dziewiętnastowiecznymi zasadami sztuki górniczej i zapewniało ochronę stropu przed zawałem. Będąc w grotach ma się wrażenie, jakby się było we wnętrzu jakiejś starej budowli. Cały strop i pozostawione podpory są bowiem w kształcie łuków. Największe wyrobisko zwane Salą Królewską ma 30 m długości, 25 m szerokości i 3 m wysokości. Każda komora nosiła inną nazwę: Boczna, Borsucza, Ciemna, Jeziorna, Niedźwiedzia, Taneczna, Złodziejska czy Rabunkowa. Chaotyczna eksploatacja wyrobisk spowodowała zawał jednej z komór. W katastrofie zginął mieszkaniec Nagórzyc. Przyczyniło się to do wydania przez władze carskie zakazu eksploatacji piasku. Od tamtego czasu Groty Nagórzyckie stały się lokalną atrakcją turystyczną. Przez wiele lat zapomniane i zaniedbane, aż w końcu zostały zamknięte ze względów bezpieczeństwa.
Dzięki projektowi zrealizowanemu przez władze Tomaszowa Mazowieckiego w latach 2007 - 2013 „Zabezpieczenie i adaptacja wyrobisk Grot Nagórzyckich”, udało się zabezpieczyć dawne wyrobiska i udostępnić je turystom.
Jak powstały piaski?
Geologiczna metryka skał piaskowcowych, zalegających tzw. Synklinę Tomaszowską, sięga co najmniej 120 milionów lat. Podczas trwającej wtedy epoki kredowej wielokrotnie wkraczało tutaj i wycofywało się morze. W pewnym okresie z wypiętrzającego się masywu małopolskiego spływała do niego potężna rzeka, która na obszarze wspomnianej synkliny - niecki utworzyła deltę. To tutaj osadzały się piaski transportowane z rejonu dzisiejszych Gór Świętokrzyskich. W miarę słabnięcia siły nośnej rzeki w niecce osadzały się coraz drobniejsze frakcje piasków. Utworzone w ten sposób na jej obszarze złoża piasków kwarcowych mają aż 150 m grubości i rozciągają się na przestrzeni 35 kilometrów kwadratowych. Dzięki ostatniemu zlodowaceniu lodowiec, który miał tutaj ponad kilometr wysokości, „sprasował” złoża piasku do obecnej postaci. W wyniku tego sprasowania, piasek z pozoru przypomina skałę. Jednak po wysuszeniu rozsypuje się na drobne ziarenka. Dzięki swoim właściwościom, piasek wykorzystuje się do klepsydr (można je zobaczyć zamontowane na trasie zwiedzania, są - jak powiedział przewodnik - symbolem grot).
Obecnie
Piaski z okolic Tomaszowa są od wielu lat przedmiotem eksploatacji w pobliskiej odkrywkowej kopali „Biała Góra”. Złoża pisaku oszacowane są na niemal 900 milionów ton i stanowią aż 90 procent polskich zasobów. W pobliskim Ujeździe powstała jedna z największych na świecie fabryk produkujących szkło. Dziennie w tej hucie powstaje ponad 1000 t szkła.
Warte zobaczenia są także Małe Groty, które położone są na przeciwległym, prawym brzegu Pilicy. Sąsiadujące z rzeką, skaliste zbocze, było kiedyś nazywane również „skałkami” i „jamiskami”, a dzisiaj nosi nazwę Małych Grot. Zostały one wydrążone w tym samym złożu i w tych samych celach co Groty Nagórzyckie. Ale o tym następnym razem.
Podziemna trasa turystyczna „Groty Nagórzyckie” jest czynna:
w okresie 1 kwietnia - 31 października od wtorku do niedzieli w godzinach 10.00-18.00 (wejście ostatniej grupy – o godzinie 17.30),
w okresie 1 listopada – 31 marca od wtorku do piątku w godzinach 8.00 – 16.00 oraz w soboty i niedziele w godzinach 10.00-16.00 (wejście ostatniej grupy – o godzinie 15.30).
W poniedziałki trasa jest nieczynna.
Za normalny bilet trzeba zapłacić – 5 zł, a ulgowy kosztuje - 4 zł. Dla dzieci do lat czterech wstęp jest bezpłatny. Długość trasy – ok. 160 m.
