Komturstwo ostródzkie
W przeszłości Drwęca uchodziła do jeziora dwoma ramionami, tworząc nad jego brzegiem wyspę – naturalne miejsce obronne, które Krzyżacy wykorzystali do wzniesienia swojej warowni. Pierwotnie, prawdopodobnie po 1270 r., Krzyżacy zbudowali tu drewniany dwór rycerski otoczony 
palisadą wykonaną z bali z drewna, który od ok. 1300 r. stanowił siedzibę zakonnego wójta. W tym okresie rozpoczęli oni zagospodarowywanie okolicznych ziem, przyznając liczne nadania przybywającym osadnikom i wolnym Prusom. Ostródzki dwór pełnił rolę administracyjnego, gospodarczego i wojskowego centrum, przy którym zaczęła powstawać niewielka osada. 
W pierwszej ćw. XIV w. rozbudowała się i okrzepła na tyle, że w 1329 r. uzyskała przywilej miejski z rąk komtura dzierzgońskiego, Lutra z Brunszwiku. Dzięki temu nadaniu rola Ostródy wzrosła, co w konsekwencji zaowocowało utworzeniem w 1340/1341 r. komturstwa ostródzkiego – wyższej jednostki administracyjnej państwa zakonnego. Podlegały mu m.in. ośrodki w Nidzicy, Dąbrównie, Olsztynku, Działdowie i Iławie. Było to jedno z większych i ważniejszych komturstw w tej części państwa zakonnego – ze względu na przygraniczny charakter i położenie na szlaku handlowym prowadzącym z Mazowsza nad Bałtyk. Miasto rozwijało się, tworząc własny system obronny składający się z naturalnych kanałów rzeki i murów obronnych z trzema bramami wjazdowymi. W tej sytuacji, wobec zwiększonych potrzeb administracyjnych i gospodarczych, Krzyżacy podjęli decyzje o rozbudowie swojej siedziby.
Budowę murowanego z cegły zamku w jego pierwotnym kształcie rozpoczął w połowie XIV w. ówczesny komtur Gunter von Hohenstein. Była to budowla charakterystyczna dla tzw. domu konwentu, siedziby nie tylko administracyjnej, ale pełniącej również funkcje klasztorne dla przebywających tam członków Zakonu: braci –rycerzy i braci-księży. Najmniejszy z konwentów powinien był liczyć przynajmniej 12 rycerzy, którzy jednocześnie pełnili różnorodne funkcje administracyjne i 6 księży, dbających o życie duchowe mieszkańców domu.
Nowe założenie wzniesiono na kamiennej podmurówce, na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 44,7x45,2 m. W tym okresie zamek posiadał cztery skrzydła, każde o szerokości ok. 14,3 m, z bramą wjazdową i mostem zwodzonym umieszczonymi od zachodu. Wszystkie skrzydła były podpiwniczone i posiadały trzy kondygnacje naziemne. Na parterze znajdowały się głównie pomieszczenia gospodarcze. Piętro przeznaczone było na pomieszczenia mieszkalne rycerzy-zakonników, komnaty komtura, pokoje gościnne i kaplicę zamkową, która usytuowana była w skrzydle południowym. Najwyższa kondygnacja była piętrem obronnym. Znajdowały się tam również 
pomieszczenia spichrzowe, w których składowano zapasy zboża. We wschodnim skrzydle mieściła się ponadto zbrojownia, gdzie przechowywano rezerwy uzbrojenia. Już pod koniec XIV w. zamek zaopatrzony był broń palną w postaci hakownic i dział z odpowiednim zapasem kul. Dziedziniec otaczały dostawione do murów krużganki, które zapewniały wewnętrzną komunikację.
Zamek najprawdopodobniej posiadał osobny system obronny, od miasta oddzielała go fosa i mur obwodowy. Nad fosą stała wieża sanitarna (gdanisko) połączona z zamkiem krytym pomostem. Istotną częścią założenia było przedzamcze, gdzie ulokowane były budynki gospodarcze oraz pomieszczenia produkcyjno-magazynowe 9młyn, spichlerz, browar, kuźnia, stajnie itp.).
Budowę warowni przerwał w 1381 r. najazd litewskiego księcia Kiejstuta, powodując znaczne zniszczenia zarówno zamku jak i miasta. W rezultacie przeciągnęła się ona aż do końca XIV w. Prace wzmacniające siłę obronną warowni trwały właściwie niemal do wybuchu wielkiej wojny z Polską, której efektem było poddanie miasta i zamku siłom polskim po bitwie grunwaldzkiej w 1410 r. Niektórzy historycy podają też, że w zamkowej kaplicy złożono na krótko ciała poległych w bitwie dostojników zakonnych, wśród nich wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena.
Siedziba starostów
Po 1525 r., po zasadniczych zmianach polityczno- społecznych, kiedy powstało lenne wobec Polski Księstwo Prus, zamek stał się siedzibą starostwa i innych urzędów. Administrowanie starostwem przejął z rak księcia Albrechta Hohenzollerna, Quirin Schlick – dotychczasowy komtur ostródzki. W połowie XVII w., w okresie wojen szwedzkich, w znacznym stopniu zmieniono otoczenie zamku poprzez rozbudowę 
wałów i bastionów ziemnych.
W 1788 r. w wyniku pożaru, który zniszczył całe miasto, nastąpił wybuch prochu w magazynie skrzydła wschodniego. W konsekwencji spłonęły górne pietra zamku, a poważnym uszkodzeniom uległo skrzydło wschodnie, które ostatecznie zostało rozebrane. W jego miejscu powstał zamykający dziedziniec mur kurtynowy, pozostałe trzy skrzydła odbudowano do wysokości pierwszego piętra i przykryto dwuspadowym dachem.
W XIX wieku znajdował się tu m.in. sąd oraz urząd powiatowy. Część pomieszczeń po przebudowie przeznaczona została również na mieszkania.
Odbudowa
Wskutek działań wojennych w czasie II wojny światowej, w 1945 r. obiekt uległ ponownie niemal całkowitemu zniszczeniu – zachowały się jedynie niektóre mury i piwnice. Wypalony, pozbawiony dachu i stropu strychowego popadał w coraz większą ruinę.
W 1977 r. rozpoczęto prace przy odbudowie zamku po wojennych zniszczeniach, nawiązujące w kształcie do stanu przedwojennego. Starano się przy tym zachować nieliczne już elementy średniowiecznego układu wnętrz, w tym piwnic, gdzie o gotyckim rodowodzie zamku zaświadczają sklepienia krzyżowe na gurtach. Częściowo gotycki charakter zachowują też niektóre pomieszczenia przyziemia ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi z granitowymi filarami u podstawy. Na dziedzińcu i w piwnicy skrzydła północnego odkryto również studnie, będące dla ówczesnych mieszkańców źródłem wody.
Napoleon w Ostródzie 
W 1807 roku, w okresie od 21 lutego do 1 kwietnia w zamku ostródzkim przebywał cesarz Francuzów Napoleon Bonaparte, który dotarł do Ostródy po krwawej bitwie stoczonej 7 i 8 lutego 1807 roku pod Iławą Pruską (obecnie Bagrationowsk. Rosja). Bitwa ta, w zasadzie nierozstrzygnięta, przyniosła zarówno armii napoleońskiej, jak i wojskom przeciwnika – Rosji wielkie starty. Cesarz wybrał Ostródę na kwaterę główną ze względu na jej centralne położenie między Elblągiem, Toruniem i warszawą, gdzie rozlokowane były główne oddziały napoleońskie. Przyjmuje się, że Napoleon zajmował pokój w północnym skrzydle zamku na pierwszym piętrze, w narożniku od ulicy Mickiewicza.
Pobyt w Ostródzie spędził bardzo pracowicie, przygotowując reorganizację i uzupełnienia armii oraz dyktując ponad trzysta listów. Jeden z listów, kierowany do generała Clarka gubernatora Berlina, przechowywany jest z zbiorach muzeum w Ostródzie.
Napoleon niezadowolony z dotychczasowego zaopatrzenia wojsk w żywność, amunicję i inne niezbędne artykuły, realizowanego do tej pory przez dostawców cywilnych, powołał w 
Ostródzie pierwsze w historii wojskowości oddziały logistyczne.
26 marca podpisał w Ostródzie dekret o utworzeniu pierwszych ośmiu batalionów taboru konnego, który miał zastąpić cywilne przedsiębiorstwa świadczące zaopatrzenie armii. Utworzona 6 kwietnia 1807 roku jednostka 5. Batalionu taboru konnego działa do dzisiaj. Za spadkobiercę tego historycznego oddziału uważa się 5. Pułk Dowodzenia i Wsparcia Armii Francuskiej, który ostatnio kwaterował w Strasburgu we wschodniej Francji – Alzacja.
W galerii historycznej w pałacu w Wersalu zachował się obraz związany tematycznie z pobytem Napoleona w Ostródzie. Zatytułowany „Biwak w Ostródzie, marzec 1807”, namalowany w latach 30. XIX w. przez Hippolyta Lecomtc i Jeana Alaux zw. Le Romain. Przedstawia odpoczynek gwardzistów cesarskich przy ognisku, na wzgórzu przed miastem, na tle panoramy Ostródy.
Historia zamku – na podstawie tablicy informacyjnej w sali wystawowej muzeum.
Przeczytaj także:
- Śniadanie w hotelu Platinum w Ostródzie: brakowało tylko… szampana i kawioru
W pobliżu warto zobaczyć:
- Dylewska Góra niedaleko Ostródy - efekt działalności lodowców z okresu zlodowacenia bałtyckiego
- Glaznoty na Wzgórzach Dylewskich: zabytkowy kościół, dawne wiadukty kolejowe oraz kamienny krąg
