Oglądając wystawę zaskoczyła mnie jedna rzecz: nie zdawałam sobie bowiem sprawy z tego, jak biednym miasteczkiem był kiedyś Kazimierz. Dzisiejszy Kazimierz, a tamten – nie ma nawet co próbować porównywać.
Adolf Rudnicki w „Niebieskich kartkach” tak napisał o fotografiach Dorysa (właściwe nazwisko to Rotenberg): Ten cykl zawiera wszystko, co trzeba, aby świat, którego już nie ma, ożył. Zapach, klimat, temperatura, ludzie - wszystko autentyczne.
Przeczytaj także:
- Zespół zamkowy w Kazimierzu Dolnym z niepowtarzalnym widokiem na rzekę Wisłę
Mały Rynek
Obszar Małego Rynku związany jest najbardziej z historią kazimierskich Żydów. Nazwa Mały Rynek pojawia się dopiero w latach międzywojennych. Dużo mniejszy niż obecnie plac i otaczające go w większości drewniane budowle, m.in. dom cadyka, pełniły przez lata funkcje kazimierskiej dzielnicy żydowskiej. Przypuszcza się, że Żydzi osiedlili się w Kazimierzu już za czasów króla Kazimierza Wielkiego (1333 – 1370).
Zorganizowana gmina żydowska powstała najprawdopodobniej dopiero w XV wieku. Od XVIII w. ludność żydowska stanowiła pokaźny odsetek społeczności kazimierskiej. W XIX i XX w. miasto zamieszkiwało około 50 % Żydów. W okresie dwudziestolecia międzywojennego nastąpił dynamiczny rozwój społeczno-kulturalny społeczności żydowskiej: powstała żydowska biblioteka, kluby sportowe, kasa zapomogowa, prywatne szkoły żydowskie. Nakręcono tu popularne na całym świecie filmy o tematyce żydowskiej, takie jak „Dybuk” i „Jideł mit fideł” („Jideł gra na skrzypcach”).
Podczas II wojny światowej kazimierscy Żydzi podzielili los większości polskich Żydów. Od 1940 r. obszar Małego Rynku pełnił rolę getta. Oprócz kazimierskich Żydów umieszczono tu Żydów z okolic Kazimierza, Puław, a także grupę z Czechosłowacji. Likwidacja getta nastąpiła wiosną 1942 roku w ramach hitlerowskiej „Akcji Reinhard”. Żydowską dzielnicę rozebrano, jej pozostałości spalono, a hitlerowcy przy Małym Rynku zorganizowali zielony skwer. Żydzi kazimierscy zostali wywiezieni do hitlerowskich obozów zagłady, głównie do Sobiboru. Tylko nieliczni przeżyli wojnę, ale po jej zakończeniu nie wrócili już do Kazimierza.
Synagoga
W obrębie Małego Rynku znajduje się odrestaurowana synagoga i budynek dawnych jatek. Synagoga, nazywana Wielką Synagogą, została wzniesiona w drugiej połowie XVIII w. na miejscu wcześniejszej, z połowy XVI w. Zbudowana jest z kamienia wapiennego na planie prostokąta, z tzw. dachem polskim, krytym gontem. Wewnętrzne ściany i kopuła były dawniej pokryte bogatą polichromią. Budowla została niemal całkowicie zniszczona podczas II wojny światowej. W roku 1953 wg projektu arch. Karola Sicińskiego budynek zrekonstruowano z przeznaczeniem na kino „Wisła”, które funkcjonowało tutaj do początku XXI w. Obecnie budynek jest własnością gminy żydowskiej w Warszawie. Przy Małym Rynku znajdują się także drewniane dawne jatki koszerne z przełomu XVIII i XIX w. Było to miejsce, gdzie sprzedawano mięso ze zwierząt zabijanych zgodnie z żydowskimi rytuałami religijnymi.
Mały Rynek pełni w czasie weekendów funkcję targu staroci.
Benedykt Jerzy Dorys (1901-1990)
Urodził się w Kaliszu, tam też kształcił się w szkole muzycznej. Jego nauczycielem był Alfred Wiłkomirski, protoplasta słynnej rodziny muzyków. Dorys porzucił jednak karierę skrzypka, poświęcając się fotografii i przeprowadził się do Warszawy. W 1926 roku przyjęto go do Towarzystwa Miłośników Fotografii, a w roku 1929 otworzył atelier fotograficzne w Alejach Jerozolimskich. Artyzm portretów Dorysa spowodował, że jego pracownia stała się modna wśród sławnych ludzi kultury i sztuki. W czasie wojny Dorys trafił do warszawskiego getta. Szczęśliwie swoje archiwum przekazał przyjaciołom, dzięki czemu uratowało się wiele negatywów, w tym cykl „Kazimierz nad Wisłą”.
W lipcu 1942 roku Benedykt Dorys uciekł z getta. Pierwszej pomocy udzieliła mu przedwojenna gosposia – Marysia. Dzięki niej trafił pod opiekuńcze skrzydła Kazimierza Wiłkomirskiego. Wielokrotnie zmieniał miejsce kryjówek. Ostatnią kryjówką był zakład fotografika Czesława Olszewskiego, u którego pracował jako retuszer. Po wojnie Dorys otworzył nowe atelier w Warszawie przy Nowym Świecie 29, gdzie znów powstawały portrety sławnych ludzi świata artystycznego. Jerzy Benedykt Dorys był jednym z założycieli oraz działaczem Związku Polskich Artystów Fotografików. Zdjęcia jego autorstwa, wśród których pierwsze miejsce zajmuje fotoreportaż z żydowskiego Kazimierza, prezentowano na wielu wystawach za granicą. Jerzy Benedykt Dorys należy do grona uznanych mistrzów fotografii, a jego prace znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu i Muzeum Sztuki w Łodzi.
