Pierwsza pisemna wzmianka o Chełmnie pochodzi z 1065 r. i związana jest z Górą św. Wawrzyńca w Kałdusie. To dawna stolica historycznej ziemi chełmińskiej. Miasto zasłynęło z przywileju lokacyjnego tzw. Prawa Chełmińskiego, nadanego mu przez Zakon Krzyżacki 28 grudnia 1233 roku. Na jego podstawie stało się aż do XVIII w. wzorcem prawnym i architektonicznym, do lokowania 225 miast (m.in. Warszawy, Gdańska, Torunia czy Wadowic) oraz ponad 1364 wsi i osad.
Chełmno znane jest również jako „Miasto Zakochanych” i „Miasto Miłości”, a to za sprawą relikwii Świętego Walentego, przechowywanej od stuleci w kościele farnym oraz corocznie obchodzonym 14 lutego „Walentynkom Chełmińskim”.
To nowy produkt, który ma wypromować to naszpikowane zabytkami miasto. Wiele już zrobiono w tym kierunku (rewitalizacja), ale to za mało, by na stałe ściągnąć tu turystów. Problemem jest baza hotelarsko-gastronomiczna. W dniu, w którym odwiedziłam Chełmno dostępna dla turystów była tylko... jedna restauracja (Relaks), która część głodnych gości i tak odsyłała z kwitkiem. Brak mi również w mieście atmosfery „zakochanych” czy „miłości”. Takiej na stałe, a nie raz w roku, 14 lutego. Bo oprócz kilku „ławeczek dla zakochanych” i dwóch splecionych ze sobą serc w parku, nic więcej nie zauważyłam.
Warto może zobaczyć, jak to robi Sandomierz, gdzie w każdy weekend, co godzinę ma miejsce zmiana warty rycerskiej albo odbywają się inscenizacje historyczne. Jedną z takich inscenizacji opisałam tutaj: Jak Sandomierz przyciąga turystów
Trzymam kciuki za Chełmno, gdyż potencjał ma nie mniejszy niż Sandomierz.
Średniowieczny układ urbanistyczny miasta
Stare Miasto zawarte w obrębie murów obronnych, zachowanych w prawie niezmienionym stanie to przykład średniowiecznego układu urbanistycznego, powstałego na tzw. Surowym korzeniu, tj. na nowym miejscu według z góry wytyczonego w szczegółach planu.
Dla nowo zaplanowanego miasta przyjęto szachownicowy układ ulic, przecinających się pod kątem prostym i dzielących miasto na cztery kwartały:
- kwartał wielki - ograniczony ulicami Grubińską i Tłustą (obecnie ul. Grudziądzka i ul. Rycerska) zamieszkany był przez najbogatszych mieszczan,
- kwartał mały - część południowa z ulicami Toruńską, św. Ducha i Tkacką (obecnie ul. 22 Stycznia) obejmował kościół farny pw. WNMP, kościół i szpital Ducha Świętego oraz kaplicę św. Marcina,
- kwartał franciszkański - położony w północno - zachodniej części miasta obejmował zespoły klasztorne franciszkanów i cysterek,
- kwartał dominikański - obejmujący północno-wschodnią część z klasztorem, był najgęściej zamieszkaną dzielnicą miasta.
Obowiązującą miarą długości przy zakładaniu miasta stał się „pręt chełmiński” (umieszczony przy ratuszu) liczący 4,35 m, który dzielił się na 7,5 łokcia po 58 cm i 15 stóp po 29 cm, 10 prętów stanowiło sznur. Wyznaczone ulice miały szerokość 2,5 pręta chełmińskiego, czyli ok. 11 metrów. W centrum miasta zaplanowano prostokątny rynek o wymiarach 111x156 metrów. Głównym budynkiem rynku jest ratusz.
Na rynku znajdowały się również: ławy - parterowe zabudowania spełniające funkcje handlowe, wartownia, rozebrana w XIX wieku, pręgierz, basen przeciwpożarowy, 3 studnie - pompy oraz wieża ciśnień. Przy rynku działały także domy kupieckie zwane pakuszami, np. Dwór Artusa oraz Domy Angielski, Holenderski i Duński.
Gotycko-renesansowy ratusz
Pierwotnie budynek był w stylu gotyckim (ok. 1298 r.), później przebudowany w latach 1567 - 1596, w stylu późnego renesansu. Wzbogacony o wysmukłą wieżę i zegar. Uznawany jest za „perłę architektury renesansowej na Pomorzu”. Wymiary ratusza, to: 13,20 x 22,80 m i wysokość ok. 47,5 m. Na jego zachodniej ścianie znajduje się średniowieczny wzorzec miary długości tzw. pręt chełmiński o dł. 4,35 m. Od średniowiecza do 1975 r. ratusz pełnił funkcję siedziby władz miejskich, a od 1983 r. - Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
Dzisiejszy wygląd rynku i ul. Grudziądzkiej to efekt prac remontowych przeprowadzonych w latach 2012 - 2013. Ich wynikiem są wymienione nawierzchnie, fontanna na rynku (w miejscu nieistniejącej wieży ciśnień), stylowa pompa, zdroje wodne i zegary. Przeprowadzono również prace konserwatorskie przy ratuszu oraz wykonano jego iluminację.
Mury obronne
Są jednymi z najwspanialszych przykładów architektury obronnej w Europie. Ceglane, wzniesione od połowy XIII wieku do połowy XIV wieku w miejscu pierwotnych umocnień drewniano-ziemnych. Do dziś mury zachowane są w prawie pełnym obwodzie o długości ok. 2.270 m, z 2. bramami: Bramą Merseburską (obecnie kaplica w klasztorze) i Bramą Grudziądzką oraz 23. basztami, w tym: Dominikańską, Panieńską i Prochową (ul. 22 Stycznia), w której mieści się obecnie dział archeologiczny i etnograficzny Muzeum Ziemi Chełmińskiej. W latach 2005 - 2014 przeprowadzono prace remontowo- konserwatorskie murów zakończone ich iluminacją.
Brama Grudziądzka (zwana dawniej Grubińską)
To jedna z siedmiu bram w murach miejskich, której nie rozebrano w XIX wieku. Zbudowana pod koniec XIII w., powiększona o przedbramie w XIV wieku. Około 1620 r. nadbudowano nad nią kaplicę zwaną
„Na Bramce”. W niszy muszlowej od strony wschodniej umieszczono rzeźbę Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej. Kaplicę wieńczy szczyt manierystyczny warsztatu niderlandzko - gdańskiego.
Kościół farny pw. Wniebowzięcia NMP
Kościół farny należy do najstarszych i największych na Pomorzu Wschodnim. Zbudowany w latach 1280 - 1320 r., w 1519 r. podniesiony do rangi kolegiaty. Od 1649 r. Sanktuarium Maryjne. Gotycki, trójnawowy, halowy z dwiema różnej wysokości wieżami, orientowany. Wyposażenie wnętrz: gotyckie i barokowe polichromie, rzeźby 11. apostołów, płyta nagrobna Lamberta Longusa z 1319 r., prospekt organowy, rzeźbiona głowa jelenia z XVII w., barokowe i rokokowe ołtarze, dwie kaplice: Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej (pn) i Bożego Ciała (pd).
Bardzo cenne są znajdujące się tu relikwie, patrona zakochanych, Świętego Walentego. Ostatnie prace remontowo-konserwatorskie kościoła (2007 - 2014) przywróciły mu dawny blask, podkreślony dodatkowo jego iluminacją zewnętrzną. Warto również zwiedzić 60-metrową wieżę - najwyższy punkt widokowy w mieście.
Baszta Prochowa
Została zbudowana na przełomie XIII i XIV w., w XV w. zamurowana, podwyższona i przeznaczona na arsenał. Obecnie mieści się tu dział archeologiczny i etnograficzny Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Z basztą związana jest legenda o duchu Bernarda Szumborskiego - zaciężnika krzyżackiego, skazanego na wieczne potępienie za swe czyny dokonane podczas okupacji miasta, które zajął w 1457 roku.
Dawny cystersko-benedyktyński zespół klasztorny
Zespół powstał na przełomie XIII i XIV w., rozbudowany XIX i XX w. Ok. 1266 r. zamieszkany przez cysterki, ok. 1429 - 1438 - przejęty przez benedyktynki, a w 1822 r. - Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Godne zobaczenia są: klasztor z wieżą Mestwina z XIII w., skarbiec, podziemia klasztorne, Brama Merseburska oraz dwukondygnacyjny gotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, zbudowany w latach 1290 - 1330, z udostępnioną dla zwiedzających kryptą ksieni Magdaleny Mortęskiej - reformatorki polskich benedyktynek. W latach 2005 - 2014 prowadzono gruntowne prace remontowo-konserwatorskie kościoła i pozostałych budynków klasztornych.
Kościół pofranciszkański pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja
Świątynię zbudowano na przełomie XIII i XIV w. dla sprowadzonych do Chełmna ok. 1255 r. franciszkanów. W 1806 r. nastąpiła kasata zakonu. Od 1859 – kościół gimnazjalny. Gotycki, trójnawowy, pseudobazylikowy o dł. 52 m z wysmukłą sygnaturką od południa. Neogotyckie wyposażenie wnętrz: ołtarz, chór, ambona oraz witraż ze sceną Zwiastowania NMP. Dawniej przechowywano tu relikwie bł. Jana z Łobdowa. W grudniu 2006 r. podczas prowadzonych w prezbiterium prac konserwatorskich odkryto bardzo cenne średniowieczne polichromie.
Kościół podominikański pw. św. Piotra i św. Pawła
Powstał na przełomie XIII/XIV wieku. Gotycki, trójnawowy o układzie bazylikowym. Do 1829 r. kościół dominikański, a w latach 1829 - 1945 ewangelicki. Wyposażenie wnętrz: polichromie XIV/XV w., płyta nagrobna z XIV w. pierwszego biskupa chełmińskiego Heidenryka, który w 1253 r. koronował pierwszego króla Litwy – Mendoga, ołtarz główny, stalle i ambona -rokokowe z 2. poł. XVIII wieku. Ostatnio restaurowany w 2014 roku.
Kościół pw. Ducha Świętego
Zbudowany został w latach 1280 - 1290 r. Ceglany, salowy o drewnianym sklepieniu kolebkowym. Pierwotnie kościół szpitalny. Od 1694 r. należał do Zgromadzenia Sióstr św. Wincentego a Paulo, a w XIX wieku zamieniony na magazyn wojskowy. W 1995 r. - ostatnia renowacja kościoła. Kościół jest miejscem prezentacji chorągwi, oręża rycerskiego i kopii broni średniowiecznej bractwa rycerskiego „Chorągiew Ziemi Chełmińskiej”.
Kaplica pw. św. Marcina
To najmłodszy zabytek gotycki Chełmna z ok. poł. XIV wieku. Budowla ceglana, salowa, zbudowana na rzucie prostokąta, orientowana. W XIX w. nie była użytkowana do celów sakralnych, lecz służyła jako miejsce spotkań i zgromadzeń chełmińskich stowarzyszeń. Po ostatniej renowacji w 2013 r. kaplica została przekazana Szkole Podstawowej nr 2 - i w 2014 r. przeznaczona na bibliotekę.
Pozostałe obiekty warte zobaczenia
Dawna „Akademia Chełmińska” (ul. Szkolna 6), kaplica „Studzienka”, baszta Dominikańska, gotycko - renesansowa kamienica Cywińskich (Rynek/ul. Rycerska 2), późnobarokowa kamienica (ul. Grudziądzka 36), dawne „Gimnazjum Chełmińskie” (ul. Dominikańska 35); kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, koszary Korpusu Kadetów (ul. 22 Stycznia), dawna klinika dr Ludwika Rydygiera (ul. Dworcowa 9) oraz pomnik w parku Pamięci i Tolerancji im. dr Ludwika Rydygiera, wieża ciśnień (ul. Dominikańska), Park Miniatur Zamków Krzyżackich przy murach obronnych w parku Pamięci i Tolerancji im. dr Ludwika Rydygiera
oraz średniowieczna Osada Rycerska (ul. Kościelna 7) i „ławeczki dla zakochanych”.
W artykule wykorzystałam informacje z tablic przy obiektach turystycznych.
Przeczytaj także:
- Restauracja Relaks w Chełmnie (Kujawy). „Smaczne i przystępne cenowo jedzenie”
