Pamiątką po tych świetnych dla rozwoju miasta czasach są dawne kamienice mieszczańskie z charakterystyczną „wiatą" wewnętrzną i trzykondygnacyjnymi, rozległymi podziemiami służącymi kiedyś do przechowywania towarów kupieckich, a w czasie klęsk i pożóg do ukrywania się ludzi i ratowania dobytku. Pierwsze kondygnacje piwnic tych kamienic określano jako „sklepy spodnie”, gdyż odpowiadały sklepom parteru. Drugie i trzecie kondygnacje podziemne, stanowiące przeważnie ciąg korytarzy i komór sięgających niekiedy kilkunastu metrów (a nawet więcej) w głąb, nie miały zakreślonego planu i przez to nie zamykały się w granicach działki budowlanej, a także nie miały połączeń.
Niezabezpieczone podziemia stały się po wojnie przyczyną jednej z największych katastrof budowlanych w Polsce. W latach 60. XX wieku na jarosławskiej starówce nagle, i niemal jednocześnie, zaczęły zawalać się budynki, zwłaszcza przy ulicach: Wąska 2, Rynek 9, Rynek 11, Rynek 12, Rynek 20, Przemyska 1 i szereg innych.
By ratować pozostałe budynki, podpierano je stemplami budowlanymi. Wówczas Jarosław zaczęto nazywać miastem na patykach. Przyjeżdżający do Jarosławia myśleli, że miasto ucierpiało tak podczas II wojny światowej. Na wniosek władz Jarosławia podjęte zostały ratunkowe działania wraz z opracowaniem programu ratunkowo - rewaloryzacyjnego przez Specjalistyczny Zespół Naukowy Wydziału Górniczego krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej (pierwszym jego kierownikiem i inicjatorem był prof. dr inż. Feliks Zalewski, zaś współpracownikiem, a z czasem kontynuatorem, jego wychowanek prof. dr inż. Zbigniew Strzelecki). Prace zostały wykonane przez górników z Przedsiębiorstwa Robót Górniczych z Bytomia.
Na stronie AGH jest taki opis wykonanych prac:
„W trakcie realizacji robót ratunkowo-zabezpieczających w podziemiach jarosławskiej starówki, odkryte zostały i udostępnione bardzo interesujące pod względem architektoniczno-budowlanym oraz historycznym chodniki i komory. Wówczas władze miasta postanowiły utworzyć z nich przy współpracy ze Specjalistycznym Zespołem Naukowym AGH Podziemną Trasę Turystyczną i w ten sposób część zabytkowych podziemi zachować na wieczną pamiątkę. Pozostawiono więc wybrane odcinki podziemia, posiadające pierwotną obudowę z cegły łączonej zwykłą zaprawą lessową lub lessowo-wapienną. Długość udostępnionego ciągu PTT wyniosła początkowo150 m, przy różnicy poziomów 8,5 m od powierzchni terenu. Wykonano wszelkie niezbędne roboty budowlane, różnice poziomów połączono pochylniami, schodami prostymi i spiralami, a poszczególne komory podziemi zostały urozmaicone architektonicznie oblicowanym kamieniem i cegłą, wyposażone w ekspozycje historyczno - archeologiczne o charakterze wystawienniczym”.
Podziemna Trasa Turystyczna im. prof. Feliksa Zalewskiego
1 czerwca 1984 roku uroczyście otwarto trasę liczącą 150 m i trzy poziomy dochodzące do głębokości 9 m oraz odsłonięto tablicę upamiętniającą prof. Zalewskiego. Do 2015 roku udostępnianiem trasy zwiedzającym zajmowało się Centrum Promocji i Kultury w Jarosławiu. Obecnie trasę obsługuje właściciel kamienicy (Kamienica Rydzikowa), pod którą znajduje się trasa.
Kamienica Rydzikowa (Rynek 14) wzmiankowana jest już w XVI w., później rozbudowana przez rajcę Wojciecha Rydzika na pocz. XVII w. Jest ona reprezentacyjnym przykładem tzw. „kamienicy jarosławskiej” z wiatą w formie krytego dziedzińca wewnętrznego, wielką izbą z modrzewiowym stropem (obecnie izba jest w remoncie) oraz wielokondygnacyjnymi piwnicami. W XVIII w. była własnością Wapińskich - fundatorów cerkwi „Przemienienia Pańskiego”.
Jak powiedziała mi oprowadzająca, drogi właściciela kamienicy i Centrum Promocji i Kultury w Jarosławiu rozeszły się, gdyż miasto korzystające z trasy nie chciało nawet w minimalny sposób ponosić kosztów jej utrzymania.
W grudniu 2015r. miasto uruchomiło swoje Podziemne Przejście Turystyczne, i w ten sposób w Jarosławiu są aż dwie podziemne atrakcje. Trasy są zupełnie inne, ale w jakimś stopniu się uzupełniają. Podziemna Trasa Turystyczna im. prof. Feliksa Zalewskiego ma zachowane podziemia w stanie surowym, w jakim były one wykorzystywane przez dawnych kupców, natomiast Podziemne Przejście Turystyczne ukazuje bogatą historię miasta poprzez wystawy i prezentacje multimedialne.
Podróż w czasie
Wejście do trasy „miejskiej” znajduje się w kamienicy Orsettich (Rynek 4). Zbudowana w XVI w., trzykrotnie była spalona. W 1633 r. zakupiona przez kupca włoskiego Wilhelma Orsettiego, wyremontowana i przebudowana „ku ozdobie miasta”. Kamienica ta jest perłą polskiego renesansu, symbolem Jarosławia. W XIX w. nazywana była „starym zamkiem”. Obecnie mieści się tutaj Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu.
Odwiedzając Podziemne Przejście Turystyczne przenosimy się w czasy XVII-wiecznego jarmarku sierpniowego zwanego „wielkim”. Z myślą o dzieciach powstała sala, w której dzięki interaktywnym urządzeniom można przepłynąć Sanem i Wisłą do Gdańska. W innych pomieszczeniach zobaczymy, jak wyglądało miasto na początku XVIII wieku oraz poznamy historię katastrofy budowlanej ratowania Starego Miasta w Jarosławiu.
Zdjęcia z Podziemnego Przejścia Turystycznego - w galerii.
Warto wiedzieć:
Feliks Zalewski, profesor zwyczajny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, był prekursorem zabezpieczania podziemi miast polskich i wytyczania podziemnych tras turystycznych, takich jak:
- Podziemna Trasa Turystyczna im. Feliksa Zalewskiego w Jarosławiu
- Trasa 1000-lecia Państwa Polskiego w Kłodzku
- Podziemna Trasa Turystyczna Miasta Rzeszowa
- Podziemna Trasa Turystyczna w Sandomierzu
W pobliżu warto zobaczyć:
- Jarosławski ratusz z zabytkowym zegarem na wieży
- Muzeum w renesansowej kamienicy Orsettich
- Cerkiew i „Myłoserdia Dweri”
- Najstarszy kościół jezuicki w Polsce
- Dawny zespół kościelno-klasztorny Panien Benedyktynek
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
