Z kart historii…
Teren, na którym powstała wieś Rajcza, wchodził w skład dóbr żywieckich należących od roku 1467 do rodziny Komorowskich. W roku 1624 znalazły się one w rękach polskich Wazów, nabyte przez królową Konstancję (żonę Zygmunta III). W roku 1660 Jan Kazimierz, król polski zezwolił na budowę kościoła w Rajczy. W roku 1676 tereny te przeszły pod własność rodziny Wielopolskich do roku 1779, gdyż na skutek zadłużenia pod koniec XVIII Wielopolscy sprzedali część swoich dóbr. W latach 1779-1809 kolejnymi właścicielami Rajczy byli Józef Górski, Karol Larisch, Daniella Kazimierska, Wincenty Kazimierski, Jan Jordan. Od roku 1809 właścicielką Rajczy została Agnieszka z Jordanów Siemiońska, następnie w roku 1813 Edward Siemioński oraz na krótko 1830-1833 Ludwik Delaveax. Prawdziwy przełom nastąpił, gdy właścicielem Rajczy w roku 1833 stał się Anastazy Siemioński, z tym okresem należy wiązać budowę pierwszego pałacu. Około 1843 r. Anastazy Siemioński założył zakład żelazny tzw. „Hamry”. Nastąpiła dalsza rozbudowa pałacu i przyległego parku. W latach 1854-1893 Rajcza była w posiadaniu Teodora Primavesi, który przejął po Siemiońskich dobra ziemskie wraz z zakładem żelaznym. Rodzina Primavesi pochodziła z Włoch z okolic Lago di Como, później osiedliła się na Morawach w Ołomuńcu. Rodzina ta posiadała liczne zakłady przemysłowe, cukrownie, przędzalnie i rafinerie spirytusu. Niewątpliwie pałac w Rajczy za sprawą Teodora Primavesi przybrał konkretny, zwarty kształt. Piękny, zadbany park z licznymi rzeźbami, stawem i unikatowym drzewostanem dodawał splendoru całości. Pałac z czasów Siemiońskich i Primavesich był budynkiem jednokondygnacyjnym z poddaszem. Flankowany był trzema dwukondygnacyjnymi alkierzami-wieżami. Całość była dekorowana zdobnymi elementami plastycznymi, dwubarwnymi, pseudogotyckimi. Ogólnie przedstawiał neogotycki budynek o ciekawej „malowniczej” bryle. Wraz z rozwojem pałacu i zakładów żelaznych, także sama wioska Rajcza doznała przeobrażenia. Jak podają źródła historyczne od roku 1884 przechodziła tędy linia kolejowa kolei traswelsalskiej łączącej Kraków z Wiedniem. Dworzec kolejowy w Rajczy, duży i okazały jak na tak małą wioskę zaprojektował architekt austriacki (budowniczy dworca kolejowego w Żywcu). Wioska posiadała szkołę ludową, stację kolei państwowej, stację poczty i rozbudowujący się duży kościół. Nastąpił wzrost zainteresowania walorami krajobrazowymi i klimatycznymi Rajczy.
Lubomirscy
W latach 1894-1914 właścicielem Rajczy był książę Władysław Lubomirski - właściciel licznych dóbr w Polsce. Dwudziestoletni okres panowania w Rajczy Lubomirskich to najlepszy czas dla pałacu, który przeszedł kolejną już ostatnią gruntowną przebudowę (1895-56). Książę Władysław Lubomirski z małżonką Elżbietą de Vaux to wielcy prekursorzy sztuki polskiej. Projektodawcą pałacu w Rajczy był prawdopodobnie znany krakowski architekt. Do dziś trwa spór historyków o jego nazwisko (Sławomir Odrzywolski, Zygmunt Hendel, Karol Knaus, Tomasz Pytliński czy też Julian Niedzielski?). Który z nich zaprojektował i przebudował piękny pałac o zachowanej do dziś bryle w stylu neorenesansowym - nie wiadomo. Nowo zaprojektowany pałac pogodził funkcje wygodnej wiejskiej rezydencji ze stonowaną reprezentacją. Bujne życie towarzyskie i kulturalne księcia Lubomirskiego, jego liczne uzdolnienia i zainteresowania zjednały mu rzesze przyjaciół wśród muzyków, ludzi z kręgu kultury i polityków. W pałacu przebywali Karol Szymanowski (światowej sławy polski kompozytor), Grzegorz Fitelberg (znany kompozytor i dyrygent) oraz wielu artystów Młodej Polski. Niestrudzony książę meloman Władysław Lubomirski napisał operetkę „Die liebe Unschuld” wystawioną w Wiedniu w 1912 r., oraz znany utwór „Andante” wykonany w Warszawie w 1919 r., życzliwie przyjęty przez krytykę. Inna słabość księcia Lubomirskiego to konie. Był ich znawcą, posiadał liczne stajnie m.in. w Wiedniu. Konie z jego stajni wielokrotnie wygrywały słynne wyścigi. Drugą jego pasją był tenis. Potrafił swym talentem i osobowością rozsławić Rajczę, piękno gór i Polskę. Za jego panowania pałac tętnił życiem.
Habsburgowie
W roku 1914 książę Władysław Lubomirski sprzedał Rajczę arcyksięciu Stefanowi Karolowi Habsburgowi. Habsburgowie żywieccy prócz zamku w Żywcu stali się właścicielami drugiego pięknego pałacu w Rajczy. Odbywały się tam koncerty z udziałem największych muzyków polskich tego okresu: Paderewski, Szymanowski, Fitelberg, Różycki, Szeluto, Rubinstein i inni.
Nowa rola pałacu
W końcu w 1916 roku arcyksiążę Stefan Karol Habsburg przekazał obiekt na cele sanatoryjno-szpitalne dla kombatantów I wojny światowej. W roku 1918 obiekt wraz z parkiem został przekazany na szpital wojskowy Czerwonego Krzyża dla „piersiowo chorych”.
W 1954 roku utworzono w pałacu Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze. W 1966 roku pałac był remontowany i po raz kolejny zdewastowany. W latach 1966–1967 dobudowano nowe skrzydło, mieszczące kaplicę i świetlicę.
W 1991 sanatorium przekształcono w Państwowy Zakład Opiekuńczo Leczniczy. W 1999 roku przeprowadzono kapitalny remont, od tamtego roku pałac jest siedzibą Samodzielnego Publicznego Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego dla przewlekle chorych.
W Rajczy warto jeszcze zobaczyć:
- Sanktuarium Matki Boskiej Kazimierzowskiej (znajduje się tu obraz Matki Bożej Kazimierzowskiej, będący jedną ze starszych kopii Obrazu Jasnogórskiego)
- Park
Odwiedzić:
- Centrum Kultury i punkt it, w którym można zobaczyć którąś z wystaw czasowych - trafiłam na „słodką” prezentującą wyroby z piernika
A także:
- Wybrać się na deser, np. na lody do Cafe Wanilia. Te „Prawdziwe” smakowały wybornie.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Wielką Czantorię i jej atrakcje
- Leśny Park Niespodzianek w Ustroniu
- Pijalnię uzdrowiskową - kawiarenkę w Goczałkowicach-Zdroju
W artykule wykorzystałam tekst z tablicy informacyjnej.
