Wyjątkowo oryginalnym zabytkiem XIX-wiecznej osady fabrycznej jest budynek dawnej kręgielni. Pierwotnie kręgielnia znajdowała się w drewnianym budynku, zbudowanym na tyłach Resursy stanowiąc rekreacyjne uzupełnienie oferty Resursy.
Ten sposób spędzania wolnego czasu zyskał wielu zwolenników i tak około 1885 r. powstał ekskluzywny Klub Kręglarzy „Kamm”, założony przez właściciela fabryki włókienniczej. Klub liczył 15 członków, a prezesem był R. Reichelt, dyrektor Pończoszarni w Żyrardowie. Murowana kręgielnia powstała w 1905 r. Niestety do dnia dzisiejszego nie zachował się wystrój tej interesującej przestrzeni, jednak w murach kręgielni można poczuć oddech historii dzięki wystawie dotyczącej historii Żyrardowa.
Aby móc zobaczyć wystawę, trzeba taką chęć zgłosić w pobliskiej Resursie (znajduje się tutaj m.in. Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej).
Po wystawie oprowadziła mnie młoda pracownica CIT (uczyniła to w zastępstwie). Zrobiła to z niezwykłym zaangażowaniem i pasją. W ciągu ponad 1,5 godziny przekazała mi olbrzymią wiedzę o Żyrardowie, cierpliwie odpowiadała na pytania, wszystko dokładnie tłumaczyła.
Takiego podejścia do zwiedzających brakuje w wielu muzeach, w dodatku żyrardowska wystawa nie jest nawet w ramach takiej działalności muzealnej.
Na wystawie sporo miejsca poświęcono ludziom, którzy są ojcami miasta
Filip de Girard (1775-1845).Twórca przędzalnictwa lnianego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa miasta – Żyrardów
Filip de Girard należy do grona najwybitniejszych XIX-wiecznych naukowców i wynalazców. Człowiek, który Polsce poświęcił najpiękniejsze lata swego życia, pisał: „ten kraj muszę uważać za swoją nową ojczyznę”.
Urodził się 1 lutego 1775 r. w Lourmarin we Francji. Studiował medycynę w Montpellier, następnie nauki chemiczne i przyrodnicze w Marsylii. Karierę wynalazcy rozpoczął od konstrukcji kondensatora elektrycznego (1791 r.), następnie zbudował turbinę poruszaną siłą fal morskich. Przystąpił do konkursu ogłoszonego w 1810 r. przez Napoleona Bonaparte na wynalezienie maszyny do przędzenia lnu i po miesiącu zgłosił patent – prząśnicę o dwunastu wrzecionach, następnie całą przędzalnię. W 1812 r. założył, wraz z bratem, zakład eksperymentalny z dwoma tysiącami mechanicznych wrzecion w Paryżu przy ul. Meslay. Fabryka upadła w czasie kapitulacji Paryża po klęsce Napoleona. Drugą przędzalnię założył przy ul. Charone, ale ta również prosperowała słabo.
W 1815 r. Filip de Girard wyjechał do Austrii na zaproszenie rządu. W Hirtenbergu koło Wiednia założył fabrykę maszyn przędzalniczych, a w Pottendorfie przędzalnię. Fabryka zaopatrywała przędzalnie w Czechach, Morawach i Saksonii. Zbudował pierwszą czesarkę do mechanicznego czesania lnu, a w 1818 r. zakończył pracę nad zgrzebnicą do pakuł (maszyną zmieniającą pakuły na taśmę z włóknami równoległymi). Zajmował się także robotami hydraulicznymi, zbudował stawidła samodziałające i kocioł parowy, który został zastosowany w 1818 r. na pierwszym parostatku pływającym po Dunaju.
W 1825 r. zawarto z Girardem umowę, zatwierdzoną przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego, na założenie na Solcu w Warszawie przędzalni lnu wzorowanej na fabryce w Hirtenbergu. 1 sierpnia 1825 r. Filip de Girard został powołany na stanowisko naczelnego mechanika przy Wydziale Górniczym Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Jego zadaniem było instalowanie w kopalniach i hutach urządzeń mechanicznych oraz ulepszanie już istniejących. Unowocześnił m.in. zakłady mechaniczne w Białogonie, Samsonowie, Sielpi i hutę cynku „Ksawery” pod Będzinem. W latach 1825 – 1826 Girard odbył podróż do Anglii, przez Niemcy i Holandię. W 1827 r. powrócił do Warszawy, by ponownie zająć się kwestią budowy przędzalni. Dla spopularyzowania jego wynalazku (mechanicznej przędzarki lnu), zawiązało się w 1829 r. Towarzystwo Wyrobów Lnianych. W 1829 r. uruchomiono eksperymentalną produkcję w młynie Ruda na Marymoncie koło Warszawy. Po wybuchu powstania listopadowego fabryka zakończyła pracę. Spisanie aktu założenia Fabryki Przędzalni Lnu w Rudzie Guzowskiej nastąpiło w dniu 9 sierpnia 1830 r. – umowa obejmowała budowę wielkiej przędzalni mechanicznej o 2200 wrzecionach. W dwa lata później funkcjonowały tu: tkalnia z maszyną parową i urządzeniami pomocniczymi, przędzalnia oraz bielarnia. Zastosowanie znalazła także czesarka.
W 1833 r. uruchomiono fabrykę, której pierwszym dyrektorem technicznym został Filip de Girard. Towarzystwo Wyrobów Lnianych dla uczczenia zasług wynalazcy, nadało nowej osadzie nazwę Żyrardów. Do końca pobytu w Królestwie Polskim Girard pozostawał doradcą technicznym w przedsięwzięciach przemysłowych Banku Polskiego takich, jak: cukrownia w Guzowie, czy zakłady metalowe w Żarkach.
W 1844 r. Filip de Girard wrócił do Francji, zmarł 26 sierpnia 1845 r. Został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise, skąd jego ciało przewieziono do rodzinnego grobowca w Lourmarin.
Wyrazem uznania narodu polskiego i francuskiego dla genialnego wynalazcy są m.in. szkoły noszące imię Filipa de Girarda – Zespół Szkół nr 1 w Żyrardowie i Liceum w Avignonie, ulice imienia Girarda w Paryżu, Lille, Lourmarin, Lauris i Żyrardowie. W jego rodzinnym mieście funkcjonuje Muzeum Filipa de Girarda, a 1 czerwca 2014 r. w Żyrardowie powołane zostało Muzeum Lniarstwa im. Filipa de Girarda.
Karol August Dittrich (1819-1886)
Urodził się 30 września 1819 r. w Lipsku, jako syn Jana Dittricha, właściciela hoteliku (gospody). W latach 40. XIX wieku dużo podróżował po Austrii, reprezentując firmę Ex-und Importhaus Karl und Gustaw Harkot. Podczas licznych podróży handlowych zdobył doświadczenie i niewielki kapitał. Dzięki temu 1 stycznia 1849 r., wspólnie z Karolem Teodorem Hielle, uruchomił w Schönlinde (obecnie Krasna Lipa – miasto w północnych Czechach) własną firmę Hielle&Dittrich. Zbieg sprzyjających okoliczności oraz korzystna koniunktura sprawiły, że firma dość szybko zaczęła odnotowywać znaczące obroty. Spółka Hielle&Dittrich zajmowała się w Austrii (Cesarstwie Austriackim) m.in. handlem przędzą lnianą.
5 września 1848 r. Karol August Dittrich ożenił się z Teresą May, córką handlowca – Józefa May. Z małżeństwa narodzilo się czworo dzieci: syn Karol i trzy córki – Elżbieta, Anna i Joanna. W odróżnieniu od ojca Karola Augusta Dittricha – ewangelika, dzieci jego były katolikami.
W roku 1857 Karol August Dittrich wraz z Karolem Teodorem Hielle zakupili fabrykę wyrobów lnianych w Żyrardowie. Przemysłowcy zapewnili fabryce intensywny rozwój, a żyrardowskim wyrobom lnianym doskonałą renomę. W ciągu kilkudziesięciu lat zakłady żyrardowskie osiągnęły pozycję monopolisty w swojej branży. Zatrudniając ponad 9 tys. robotników zaliczały się do liderów polskiego włókiennictwa. Lniane obrusy i serwety z żyrardowskiej fabryki znane były i cenione na całym świecie.
Dittrich oraz Hielle inwestowali nie tylko w fabrykę, ale także w rozwój budownictwa mieszkaniowego. Osada fabryczna poddawana była systematycznej rozbudowie, zapewniając robotnikom zaspokajanie niezbędnych potrzeb. Poza budynkami mieszkalnymi powstała więc m.in. Resursa, ochronka, szkoła, kościół.
Warto nadmienić, że Karol August Dittrich był członkiem komitetu założycielskiego Banku Handlowego w Łodzi, jednej z najpotężniejszych instytucji bankowych Łodzi przełomu XIX i XX wieku. Był również jednym z członków założycieli, powstałego w 1875 r., Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, instytucji, która odegrała znaczącą rolę w pielęgnowaniu kultury oraz wspieraniu nauki, techniki i życia gospodarczego ówczesnego Królestwa Polskiego.
11 stycznia 1886 r. Karol August Dittrich zakończył swe niezwykle pracowite życie, a majątek przejął w spadku jedyny syn Karol Dittrich jr.
Karol Dittrich jr (1853-1918)
Przemysłowiec, filantrop i społecznik. Przejął po ojcu kierownictwo nad zakładami żyrardowskimi przekształcając je w 1885 r. w Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich „Hielle i Dittrich”. Towarzystwo Akcyjne za jego prezesury prowadziło szeroko zakrojoną politykę socjalną i budowlaną. Powstały zachowane do dziś m.in. domy robotnicze, instytucje socjalne, oświatowe oraz kościoły.
Karol Dittrich jr urodził się 3 października 1853 r. w Krasnej Lipie (Schönlinde). Studiował na Politechnice w Dreźnie, a następnie praktykował w Anglii, w fabryce włókienniczej Netta Ogdena. Na przełomie lat 70. i 80. XIX w., na kilka lat przed śmiercią ojca, przejął nadzór nad zakładami żyrardowskimi, przekształcając je w 1885 r. w Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich „Hielle i Dittrich”. W nowo powstałym Towarzystwie najważniejszą rolę zachował Karol Dittrich jr, piastując stanowisko prezesa Zarządu Towarzystwa Akcyjnego do roku 1905. Posiadał także 350 z 600 akcji, co zapewniało mu faktyczne dysponowanie majątkiem fabrycznym. Karol Dittrich jr uchodził wśród sobie współczesnych za szczodrego filantropa. Był powszechnie znany dzięki hojnym darom na cele narodowe i charytatywne. Dostrzegając na przykład niezwykłe zdolności, ambicje i pracowitość Pawła Hulki-Laskowskiego, w latach 1903-1908 Karol Dittrich jr, ufundował pisarzowi stypendium na uniwersytecie w Heidelbergu, a także sfinansował jego pobyt w Sanatorium Frankenstein.
Józef Procner – pierwszy burmistrz Żyrardowa – w swych pamiętnikach tak wspomina K. Dittricha: „…Dobre serca jak i filantropja zacnego mego szefa Karola Dittricha była na ogół wszystkim znaną, niebyło wypadku ażeby proszący a zasługujący na uwzględnienie, to zawsze został wysłuchanym i obdarzonym…”.
Karol Dittrich jr przeszedł do historii nie tylko jako sprawny przemysłowiec, filantrop i społecznik, ale także jako wielki wizjoner. Bez reszty zafascynowała go idea miasta idealnego, zgodnie z którą, krok po kroku budował Żyrardów. Dzięki wsparciu finansowemu Karola Dittricha jr powstało wiele obiektów użyteczności publicznej, m.in. kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia, synagoga, kościół baptystów, Dom Ludowy (obecnie Centrum Kultury), szpital wraz z przytułkiem, szkoły fabryczne.
Karol Dittrich jr wraz z siostrami założył również Fundację Karola Augusta Dittricha, która zasłużonym żyrardowskim robotnikom fundowała oprocentowane książeczki oszczędnościowe z wkładem 50 rubli. Jeśli jej posiadacze systematycznie co miesiąc, odkładali 3% zarobku, fundacja dodawała im drugie tyle.
Karol Dittrich jr nie założył rodziny. Józef Procner tak opisuje historię nieszczęśliwej miłości Dittricha: „… W swojej małej willi w dużym parku wspaniałym posiadał Dittrich w Żyrardowie (…) sanktuarjum. Jedna sala, do której nikomu nie było dozwolonem wejście, (…), w której Dittrich posiadał spory portret w bogatych ramach swego ideału miłości, pewnej artystki Włoszki, którą pokochał szczerze całem swem sercem – a nie wolno mu było ją poślubić. Ażeby syn nie postąpił wbrew woli swego ojca, to tenże przeznaczył półmiljona marek czy lirów ażeby ona zmieniła swoje nazwisko i raz na zawsze zerwała przyjaźń i miłość jaką posiadała do Karola Dittricha. (…). Natomiast biedny oszukany narzeczony, choć bogaty finansowo, boleśnie odczuł tę stratę jaką mu sprawił rodzony ojciec, że już jej nigdy nie spotkał w swoim życiu choć ją poszukiwał po całej Europie i nawet śladu nie znalazł…”. Karol Dittrich jr zmarł 17 kwietnia 1918 r. na zapalenie opłucnej żebrowej w swojej willi w Weiβer Hirsch koło Drezna.
Karol Teodor Hielle (1822-1871)
Urodził się 20 lipca 1822 r. w Schönbüchel (Krasny Buk), w rodzinie czeskich fabrykantów. Jego ojciec, Wolfgang Hielle, był właścicielem tkalni ręcznej. Karol Teodor Hielle ukończył Szkołę Realną w Pradze oraz Szkołę Handlową w Lipsku (1838-1840). W latach 1841 – 1843 praktykował w Importhause Hag&Co. w Trieście i wiedeńskim banku. Następnie pracował jako urzędnik, a po ślubie w 1847 r. z Florą May, jako udziałowiec w firmie będącej własnością teścia, Franza Maya oraz stryja, Józefa Maya. Przedsiębiorstwo zajmowało się produkcją przędzy.
Poza zaangażowaniem w rodzinną firmę, Karol Hielle podjął również działalność na własny rachunek, zakładając w Schönlinde (Krasna Lipa), wspólnie z przyjacielem Karolem Augustem Dittrichem, firmę przędzalniczą Hielle&Dittrich.
W 1857 r. firma Hielle&Dittrich stała się właścicielem zakładów żyrardowskich.
Karol Teodor Hielle zmarł 26 marca 1871 r. w Berlinie na udar serca. Towarzyszył tam synowi, który w związku z planowanym wyjazdem do Anglii, uzupełniał w Berlinie kwalifikacje zawodowe w zakresie przędzalnictwa. Po śmierci Karola Teodora Hielle, sukcesję po mężu przejęła żona Flora oraz dwaj synowie – Edward i Karol.
„Karol Hiellesenior był wysoko poważanym i wpływowym przemysłowcem, handlowcem. Był szlachetnym, zacnym, serdecznym, miłym i bardzo lubianym człowiekiem. Był troskliwym mężem i ojcem dla swej rodziny. Przyjaciele darzyli go zaufaniem, nie zawodził w przyjaźni. Mieszkał ze swoją rodziną w Żyrardowie, ale pochowany został w Schönlinde, dokąd po jego śmierci przeniosła się też rodzina.”
Kiedy można zwiedzać wystawę w budynku dawnej kręgielni - tutaj: Wystawa o Żyrardowie w budynku dawnej kręgielni (woj. mazowieckie) - zwiedzanie
Przeczytaj także:
- Muzeum Lniarstwa w Żyrardowie (woj. mazowieckie) przywita cię niezwykłymi muralami
W pobliżu warto zobaczyć:
- W Radziejowicach: Pałac
- W Skierniewicach: Parowozownię i pałac arcybiskupów gnieźnieńskich
- W Sochaczewie: Muzeum Kolei Wąskotorowej i Górę Zamkową
- W Żelazowej Woli: Miejsce urodzenia Fryderyka Chopina
- W Brochowie: Kościół o charakterze obronnym
